Ζεν

Μία από τις πολυάριθμες βουδιστικές αιρέσεις, που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η αυτοσυγκέντρωση αποτελεί τη βασική πηγή του εσωτερικού φωτισμού. Πρόκειται για ιαπωνική λέξη, που προέρχεται από την κινεζική τσαν, που με τη σειρά της προέρχεται από τη σανσκριτική ντιάνα και σημαίνει αυτοσυγκέντρωσηδιαλογισμός που οδηγεί σε ενόραση. Η μυθολογική παράδοση ανάγει την προέλευση του δόγματος του Ζ. στον ίδιο τον ιδρυτή του Βουδισμού, τον Γκαουτάμα Βούδα. Λέγεται σχετικά ότι μια μέρα που το πλήθος είχε συγκεντρωθεί για να παρακολουθήσει το ιερό του κήρυγμα, εκείνος αντί να τους μιλήσει τους έδειξε ένα λουλούδι και παρέμεινε σιωπηλός. Τότε, όλοι οι μαθητές του απόρησαν, εκτός από τον Μαχακασιάπα, που χαμογελώντας έσπευσε να τους αποκαλύψει το κρυφό νόημα της παράξενης χειρονομίας του δασκάλου: ότι δηλαδή η κατάσταση του φωτισμού δεν μεταδίδεται με τον λόγο, αλλά με την άμεση και μυστική επικοινωνία του δικού του πνεύματος με το πνεύμα των οπαδών του. Σύμφωνα με το Ζ. η απόκτηση του φωτισμού προϋποθέτει την ολοκληρωτική βύθιση του ατόμου στα ενδόμυχα της ύπαρξής του, η οποία συνιστά αδιάσπαστο κομμάτι του κόσμου που την περιβάλλει. Η απόλυτη γνώση του εαυτού του ταυτίζεται έτσι με την ουσία της πνευματικής πραγματικότητας και ανταποκρίνεται στην κυρίαρχη αλήθεια του φαινομένου της ζωής. Ο άνθρωπος και τα άπειρα στοιχεία που συνθέτουν τον κόσμο του απαρτίζουν μια αδιαίρετη ολότητα και γι’ αυτό ακόμα και ένα μόνο λουλούδι συμπυκνώνει το μυστήριο που ρυθμοδοτεί την αρμονία ολόκληρου του σύμπαντος. Η αδυναμία του ανθρώπου να εμβαθύνει στις πιο καθημερινές πτυχές της πραγματικότητας ή να κατανοήσει την αιτία των πιο συνηθισμένων γεγονότων της ανθρώπινης ζωής δηλώνει ταυτόχρονα και αδυναμία να αδράξει τη θεμελιώδη αλήθεια της ύπαρξης. Απαραίτητο όργανο για τη σύλληψη της στοιχειώδους ενοποιητικής αρχής της κοσμικής πραγματικότητας είναι η καθαρή ενόραση ή διαίσθηση, που εξασφαλίζει την υπέρβαση της πολικής αντίθεσης υποκειμένου και αντικειμένου και ελευθερώνει τη συνείδηση από τα δεσμά των λογικών-εννοιολογικών διακρίσεων και κατηγοριών. Έτσι, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής θεώρησης που χαρακτηρίζει το Ζ., το πρωταρχικό ηθικό αίτημα του προσώπου συνίσταται στην ενεργοποίηση της διαλογιστικής του ικανότητας και στη στοχαστική αναζήτηση της βαθύτερης αλήθειας του εαυτού του που συστοιχεί με την καθολική αλήθεια του σύμπαντος. Σύμφωνα με την παράδοση, το Ζ. διέδωσε στην Κίνα ο Ινδός μοναχός Βοντχιντχάρμα, το 520. Ωστόσο, ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι το Ζ. προήλθε από τη συνάντηση της ινδικής βουδιστικής σκέψης με τον κινεζικό ταοϊσμό και ότι αποτελεί επομένως ιθαγενές προϊόν της κινεζικής θρησκευτικής και φιλοσοφικής παράδοσης. Πάντως, θεωρείται βέβαιο ότι το κινεζικό Ζ. (δηλαδή Τσαν) διατηρήθηκε έως τις μέρες του έκτου πατριάρχη Χουί νεγκ (637-713), οπότε διακλαδώθηκε σε πέντε επιμέρους σχολές. Οι πιο σημαντικές από αυτές ήταν οι σχολές του Ρινζάι και του Σότο, που άσκησαν, από τον 12o αι., έντονη επίδραση στην Ιαπωνία, όπου και συνεχίζουν να επιβιώνουν έως σήμερα. Το χαρακτηριστικό φιλοσοφικό γνώρισμα της Σότο αφορά την επίτευξη του φωτισμού (σατόρι) με τον απαθή διαλογισμό, χωρίς την παρέμβαση της συνειδητής επιδίωξης κάποιου σκοπού. Από την άλλη πλευρά, η κυριότερη ιδιοτυπία της Ρινζάν εξαρτάται από την τεχνική του κοάν, σύμφωνα με την οποία ο μαθητής προσηλώνει τον διαλογισμό του στα κοάν, δηλαδή στα προβλήματα που του θέτει ο δάσκαλος του Z., και επιχειρεί να τα αντιμετωπίσει βρίσκοντας τις απαντήσεις που ταιριάζουν σε αυτά.